Bespioneert China ons via TikTok?

Het in China opgerichte TikTok ligt al geruime tijd onder vuur bij beleidsmakers. De VVD heeft aangekondigd dat het wegens spionagerisico’s stopt met het gebruik van de app. Het volgt hierin het advies van de AIVD, dat eind februari met een rapport kwam over ‘applicaties uit landen met een offensief cyberprogramma gericht tegen Nederland’. Is TikTok ook echt gebruikers aan het bespioneren?

Om goed te begrijpen waarom TikTok in opspraak is geraakt, is het belangrijk om in kaart te brengen wie er zeggenschap over heeft en wat de app over gebruikers kan achterhalen. TikTok is eigendom van techbedrijf ByteDance, dat opgericht is in China. Momenteel is echter slechts 20 procent van de aandelen in Chinees bezit.

De app bewaart allerlei gebruikersgegevens, zoals directe berichten, locatie en cookies. Een complete opsomming is hier te vinden. Het lijstje is vergelijkbaar met de data die partijen als Meta, Google en Twitter bewaren en dus niet erg opmerkelijk. Echter bleek twee jaar geleden al dat TikTok het niet zo nauw neemt met privacywetgeving, toen de Autoriteit Persoonsgegevens het een boete oplegde van 750.000 euro. Toch is ook dat niet bijzonder, want social media-platforms krijgen dergelijke geldstraffen om de haverklap uitgedeeld. Wat maakt TikTok bijzonder?

Wassen neus

Het eerder genoemde moederbedrijf ByteDance biedt genoeg reden tot zorgen over spionagerisico’s. De Chinese regering kwam in 2017 met een wet die bedrijven uit dat land verplicht om mee te werken met onderzoeken van de nationale veiligheidsdiensten. Daar kan het opvragen van TikToks gebruikersgegevens toe behoren. ByteDance stelt echter dat dit niet zo is. Omdat het gesitueerd is in de Kaaimaneilanden zou China helemaal geen zeggenschap hebben over het doen en laten van TikTok. Plechtig belooft het bedrijf dat Beijing geen toegang krijgt tot de gebruikersdata. Niet heel geloofwaardig, om meerdere redenen.

Bovenal is het belangrijk om de Chinese markt te onderscheiden van die in het westen. Hoewel het communistische bewind tegenwoordig niet alles en iedereen definieert als staatseigendom, zijn de banden tussen bedrijven en staatsautoriteiten enorm verweven. In 2022 meldde Forbes al dat driehonderd medewerkers van TikTok en ByteDance voorheen actief waren bij de Chinese staatsmedia. De onafhankelijkheid ten opzichte van het Chinese staatsapparaat lijkt dus slechts een wassen neus.

Daarnaast is er een concreet voorbeeld van hoe het bedrijf bepaalde gebruikers bespioneert. In december gaf ByteDance toe dat vier medewerkers onterecht toegang hadden gekregen tot de gegevens van journalisten. De verantwoordelijken werden ontslagen of stapten op. Volgens het bedrijf een ongewenst incident, maar waarschijnlijk niet het enige lijk in de kast.

Stappen gezet

Met de standaardinstellingen verzamelt TikTok een aardig pakket gegevens, maar het heeft stappen gezet om de gegevens van westerlingen af te sluiten van Chinese datacenters. Zo heeft het Project Clover opgezet om gebruikersdata op Europees grondgebied te bewaren; in Amerika zou Project Texas hetzelfde voor Noord-Amerikaanse data moeten betekenen. Politico stelt dat de data nog steeds vrij eenvoudig te bereiken is voor Chinese spionnen. Het Chinese ‘offensieve cyberprogramma’ waar de AIVD over waarschuwt, kent dus een beruchte reputatie.

TikTok helemaal verbieden dus? De stappen die het bedrijf zet zijn immers niet voldoende om de dreiging weg te nemen over spionagepraktijken. Toch geldt hetzelfde voor spionage middels andere verhandelaars, die dankbaar gebruikmaken van de user tracking die Amerikaanse techgiganten als Google en Meta op poten hebben gezet. Een eventueel EU-verbod zou er dus alleen om gaan om één kanaal af te sluiten van Chinese spionnen. Wellicht eentje met een vrij directe verbinding met Beijing, maar daar weten vooralsnog alleen partijen als de AIVD meer over. De invloed die TikTok namens China kan uitvoeren is echter wat breder dan alleen het verschaffen van gegevens.

Psy-ops

Als we kijken naar het effect dat een platform als TikTok op de wereld heeft, is dat niet anders dan bij andere social media. Het algoritme op YouTube staat er bijvoorbeeld berucht om dat het gebruikers extreme kanten op kan duwen, omdat het de al bestaande zoekopdrachten vergezelt met nog meer content die dezelfde richting op wijst.

Wetgeving omtrent algoritmes is moeilijk te definiëren, maar van Google en Facebook kan tenminste nog gezegd worden dat diens Amerikaanse komaf voor enige veiligheid zorgt. De algemene gedachtegang van TikTok-criticasters is dat diens algoritme de belangen van China behartigt. Net als dat een entiteit zoals Russia Today zich namens Moskou voordoet als een legitieme nieuwsorganisatie, kan TikTok gebruikers op een subtiele manier propageren wat vanuit Beijing gewenste ideologieën zijn. De zaadjes van psy-ops dus, met TikToks populariteit als vruchtbare grond.

Vooralsnog is het niet zo dat TikTok voor een algemene sympathie jegens China heeft gezorgd in het westen. Integendeel zelfs: incidenten als het bespioneren van journalisten en het bestrafte privacy-beleid hebben het maatschappelijk draagvlak voor de app alleen maar verkleind. Dit ondanks de nog altijd groeiende populariteit, met name onder kinderen. Laat dat nou net een detail zijn waar politici graag op hameren.

Tijdens een recente hoorzitting van het Amerikaanse Congres kreeg TikTok-CEO Shou Zi veel vragen over het effect van de app op kinderen. Het algoritme zou tieners richting schokkende content sturen, zoals het promoten van zelfkastijding en eetstoornissen. Inmiddels heeft TikTok een aantal beschermingen voor kinderen ingesteld, zoals een tijdlimiet van 60 minuten. Echter zijn die makkelijk te omzeilen.

Think of the children

Toch is nuancering hier belangrijk. Dergelijke zorgen over de veiligheid van kinderen zijn een gebruikelijk fenomeen. Politici hebben al decennia ingespeeld op de vermeende gevaren van opeenvolgend rock-, punk- en rapmuziek, gewelddadige films en videogames. Onder het credo ’think of the children’ zijn veel sympathisanten in de maatschappij te vinden.

Hoewel de lijst van aantijgingen jegens TikTok lang is, kan de urgentie en intensiteit van het wantrouwen tegenover de app deels uit anti-Chinees sentiment verklaard worden. De vaagheid van gebruikersgegevens en content-algoritmes maakt het makkelijk om al bestaande angst voor de Chinese regering te voeden. Veel bedrijven die een vergelijkbare invloed hebben, kunnen niet zomaar wél vertrouwd worden met de macht die ze bezweren. OpenAI’s vergevorderde ontwikkelingen van generatieve AI middels bijvoorbeeld ChatGPT hebben een veel concretere invloed op het hier en nu, evenals de sturende werking die social media-platforms inherent hebben.

Kortom: we moeten uitgaan van wat we weten. Het oordeel van de AIVD is dat we TikTok niet kunnen vertrouwen met onze gegevens. Dit vanwege de breed geformuleerde gevaren van het Chinese ‘offensieve cyberprogramma’. Er is geen reden om te twijfelen aan dit oordeel, maar het is jammer dat er slechts een spaarzaam aanbod is aan bewijs. Politieke partijen als de VVD zouden maar wat graag het publiek willen blijven aanspreken op platforms als deze, dus het stoppen met TikTok gaat niet over één nacht ijs. Als China via ByteDance westerlingen bespioneert, heeft het in ieder geval niet geheel verrassend stappen gezet om dat geheim te houden. Wat dat betreft zou TikTok de privacy in ieder geval goed op orde hebben.

Lees ook: Kabinet gaat TikTok op werktelefoons ambtenaren verbieden